Archiwa kierowca a substancje psychoaktywne

Badania lekarskie kierowców są kluczowym elementem systemu bezpieczeństwa drogowego. Mają one upewnić nas, że osoba prowadząca samochód jest zdrowa, sprawna i nie znajduje się pod wpływem substancji zaburzających sprawność psychofizyczną. W praktyce oznacza to m.in. weryfikację, czy kierowca nie cierpi na uzależnienie od alkoholu lub narkotyków ani nie zażywa leków mogących upośledzać zdolność prowadzenia pojazdu. Poniżej wyjaśniamy najważniejsze informacje o takich badaniach – podstawy prawne, przykłady substancji, wskazujemy kto i kiedy musi się im poddać, omawiamy konsekwencje wykrycia uzależnień, prezentujemy statystyki, a także udzielamy praktycznych porad dotyczących przygotowania się do badania.

Podstawy prawne i cel badań

Kwestie obowiązkowych badań lekarskich kierowców reguluje przede wszystkim Ustawa o kierujących pojazdami z 5 stycznia 2011 r. oraz wydane na jej podstawie rozporządzenia Ministra Zdrowia (ostatnie z 5 grudnia 2022 r. w sprawie badań lekarskich osób ubiegających się o uprawnienia do kierowania pojazdami i kierowców). Przepisy te określają, kto podlega badaniom, w jakim trybie się je przeprowadza oraz jakie warunki zdrowotne musi spełniać kierowca. Zgodnie z prawem prawo jazdy nie może być wydane osobie, u której badanie lekarskie wykazało aktywną formę uzależnienia od alkoholu lub innego środka o podobnym działaniu arch.ies.gov.pl. Innymi słowy, czynne uzależnienie od alkoholu czy narkotyków stanowi formalne przeciwwskazanie zdrowotne do prowadzenia pojazdów.

Celem badania lekarskiego kierowców jest stwierdzenie, czy nie istnieją u danej osoby przeciwwskazania do kierowania (np. poważne choroby, wady wzroku, padaczka) – w tym przeciwwskazania wynikające z nadużywania substancji psychoaktywnych. Lekarz uprawniony do badań kierowców ocenia ogólny stan zdrowia, zadaje pytania o ewentualne choroby i nałogi oraz w razie potrzeby kieruje na dodatkowe konsultacje lub testy diagnostyczne. Badanie odbywa się według określonych procedur i kończy się wydaniem orzeczenia lekarskiego o braku lub istnieniu przeciwwskazań do prowadzenia pojazdów rp.pl. W praktyce pozytywne orzeczenie lekarskie jest niezbędne, by móc uzyskać lub zachować uprawnienia do kierowania.

Warto dodać, że organ wydający prawo jazdy (starosta) ma prawo skierować kierowcę na obowiązkowe badanie lekarskie, jeżeli poweźmie uzasadnione wątpliwości co do stanu zdrowia tej osoby kruczek.pl. Oznacza to, że np. informacja o uzależnieniu kierowcy lub o prowadzeniu przez niego auta pod wpływem substancji może skutkować decyzją administracyjną nakazującą stawienie się na badania. Takie skierowanie wydaje się m.in. po zatrzymaniu prawa jazdy za jazdę po alkoholu/narkotykach lub gdy prokurator czy policja przekaże staroście dowody wskazujące na problem nałogu. Procedura ta służy weryfikacji, czy stan zdrowia kierowcy nadal pozwala na bezpieczne prowadzenie pojazdów.

Substancje wpływające na zdolność prowadzenia pojazdów

Na zdolność kierowania samochodem negatywnie wpływa wiele substancji psychoaktywnych, zarówno nielegalnych, jak i legalnie dostępnych. Do najważniejszych należą:

Alkohol etylowy – nawet niewielkie dawki alkoholu spowalniają reakcje, obniżają koncentrację i koordynację ruchową. W Polsce jazda po spożyciu alkoholu powyżej 0,2‰ we krwi jest prawnie zabroniona. Alkohol to wciąż jedna z głównych przyczyn wypadków drogowych.
Narkotyki (środki odurzające) – wszystkie narkotyki mogą upośledzać prowadzenie. Kannabis (marihuana, haszysz) zaburza percepcję i refleks, amfetamina i kokaina powodują nadpobudliwość, zawyżoną pewność siebie i ryzykanctwo, opioidy (np. heroina) i pochodne morfiny otępiają i spowalniają reakcje, zaś halucynogeny (LSD, grzyby halucynogenne) wywołują zaburzenia postrzegania – wszystkie te efekty są skrajnie niebezpieczne za kierownicą. Nie ma przy tym bezpiecznej dawki narkotyku – prowadzenie pojazdu pod wpływem jakiejkolwiek ilości nielegalnej substancji stanowi zagrożenie.
Leki działające na ośrodkowy układ nerwowy – wiele leków uspokajających, nasennych i przeciwlękowych negatywnie wpływa na kierowcę. Przykładem są benzodiazepiny (np. diazepam, lorazepam, alprazolam), które wywołują senność, osłabienie koncentracji i refleksu. Również leki opioidowe stosowane przeciwbólowo (np. tramadol, morfina, kodeina) powodują senność i zawroty głowy. Niektóre leki przeciwpsychotyczne i przeciwpadaczkowe mogą upośledzać czas reakcji. Z pozoru lżejsze preparaty, takie jak leki przeciwhistaminowe na alergię (antyhistaminiki I generacji), także mogą wywoływać senność. Każdy lek przepisany przez lekarza lub dostępny bez recepty, który na opakowaniu ma ostrzeżenie o wpływie na zdolność prowadzenia (często symbol czerwonego trójkąta), powinien być traktowany poważnie – po jego zażyciu prowadzenie pojazdu może być zabronione lub niewskazane.
Dopalacze i inne substancje psychoaktywne – tzw. dopalacze (nowe substancje psychoaktywne) często mają działanie zbliżone do narkotyków, lecz nieprzewidywalne co do siły i czasu działania. Ich użycie bywa równie groźne jak zażycie narkotyku, a wykrywalność w testach bywa utrudniona. Ponadto jednoczesne zażywanie różnych środków (np. mieszanie alkoholu z lekami nasennymi albo narkotyków z alkoholem) potęguje negatywny wpływ na psychomotorykę kierowcy.

Każda z powyższych substancji może znacząco zwiększyć ryzyko spowodowania wypadku. Efekty obejmują m.in. opóźnienie czasu reakcji, zaburzenia postrzegania odległości i prędkości, nieadekwatną pewność siebie, senność lub nadmierne pobudzenie, zaburzenia koordynacji ruchowej, pogorszenie decyzji i ocen sytuacji. Osoba pod wpływem jest mniej bezpiecznym kierowcą, dlatego prawo i służby traktują prowadzenie pojazdu po takich środkach bardzo surowo.

Kto i kiedy musi przejść badania pod kątem uzależnień?

Obowiązkowe badanie lekarskie oceniające m.in. kwestię uzależnień i używania substancji musi przejść szeroka grupa kierowców i kandydatów na kierowców. Do najważniejszych przypadków należą:

Kandydaci na kierowców – każda osoba ubiegająca się po raz pierwszy o prawo jazdy (dowolnej kategorii) musi przed przystąpieniem do kursu i egzaminu uzyskać orzeczenie lekarskie o braku przeciwwskazań. Lekarz podczas badania kandydata pyta m.in. o ewentualne nałogi, może zlecić badania dodatkowe, a w razie stwierdzenia uzależnienia nie wyda pozytywnego orzeczenia. Oznacza to, że osoba uzależniona od alkoholu lub narkotyków nie otrzyma prawa jazdy dopóki nie wyleczy nałogu.
Kierowcy zawodowi i kierowcy wyższych kategorii – osoby posiadające uprawnienia do zawodowego przewozu (np. kategorie C, D, E, kierowcy transportu drogowego) podlegają okresowym badaniom lekarskim. Zwykle badania te przeprowadza się co 5 lat, a po osiągnięciu pewnego wieku – nawet co 30 miesięcy lub częściej (np. kierowcy autobusu po 60. roku życia muszą badać się corocznie). Podczas takich badań kontrolnych również sprawdzane jest, czy kierowca nie popadł w uzależnienie lub nie nadużywa substancji. Jeśli lekarz medycyny pracy stwierdzi objawy nałogu, może nie przedłużyć ważności uprawnień.
Osoby skierowane przez organ (starostę) – jak wspomniano, starosta wydaje decyzję o skierowaniu na badania lekarskie, gdy są ku temu powody. Taka sytuacja ma miejsce zwłaszcza po zatrzymaniu prawa jazdy za jazdę pod wpływem alkoholu lub środków odurzających. Kierowca, któremu cofnięto uprawnienia za prowadzenie „na podwójnym gazie” lub po narkotykach, będzie musiał poddać się obowiązkowym badaniom lekarskim i psychologicznym zanim odzyska dokument adwokat24h.pl. Podobnie kieruje się na badania osoby, które dopuściły się innych poważnych wykroczeń (np. przekroczyły 24 punkty karne) lub u których pojawiły się uzasadnione podejrzenia problemów zdrowotnych (np. zgłoszono, że kierowca może być uzależniony albo choruje psychicznie).
Kierowcy po wypadkach lub z ryzykownymi sygnałami – jeżeli kierowca uczestniczył w wypadku drogowym, w którego toku wyszło na jaw, że mógł być pod wpływem substancji psychoaktywnej, albo odmawia poddania się testowi na obecność alkoholu/narkotyków, również skieruje się go na badania. Dodatkowo, gdy policja lub prokuratura prowadząc postępowanie stwierdzi, że kierowca figuruje w rejestrze osób leczących się z uzależnień czy też posiada historię nadużywania, może złożyć wniosek o zbadanie takiego kierowcy przez Wojewódzki Ośrodek Medycyny Pracy.

W praktyce najczęściej obowiązek badań „pod kątem uzależnień” dotyczy kierowców, którzy stracili prawo jazdy za jazdę po alkoholu lub narkotykach. Taka osoba, po upływie okresu kary (np. zakazu prowadzenia pojazdów orzeczonego przez sąd), otrzymuje od starosty skierowanie na ponowne badania lekarskie i psychologiczne. Musi zgłosić się na badania w ciągu 30 dni od otrzymania decyzji i maksymalnie w ciągu 3 miesięcy dostarczyć orzeczenie z powrotem do wydziału komunikacji. Jeśli tego nie zrobi lub jeśli uzyska negatywne orzeczenie lekarskie, uprawnienia do kierowania nie zostaną przywrócone.

Konsekwencje wykrycia uzależnienia lub zażywania zabronionych substancji

Co dzieje się, jeśli w trakcie badań okaże się, że kierowca jest uzależniony albo znajduje się pod wpływem niedozwolonych substancji? Konsekwencje zależą od kontekstu, ale zawsze są poważne:

Negatywne orzeczenie lekarskie – lekarz orzecznik, który stwierdzi aktywne uzależnienie (np. alkoholizm czynny, narkomania) lub inne przeciwwskazanie związane z używaniem substancji, nie wyda zgody na kierowanie pojazdami. Taka decyzja formalnie uniemożliwia uzyskanie lub odzyskanie prawa jazdy. Kandydat na kierowcę z czynnym nałogiem nie dostanie dokumentu uprawniającego do jazdy, zaś kierowcy skierowanemu na badanie np. po wyroku sądu – nie zostaną przywrócone uprawnienia.
Cofnięcie lub brak przedłużenia uprawnień – jeżeli kierowca posiada już prawo jazdy, ale badanie okresowe bądź kontrolne wykaże przeciwwskazania (np. uzależnienie od alkoholu), starosta wyda decyzję o cofnięciu uprawnienia. W praktyce prawo jazdy traci ważność, a kierowca nie może legalnie prowadzić pojazdów. Ponowne uzyskanie dokumentu będzie możliwe dopiero po spełnieniu określonych wymagań (m.in. po skutecznym leczeniu nałogu i przedstawieniu pozytywnego orzeczenia przy ponownych badaniach).
Konieczność leczenia i udokumentowanej abstynencji – stwierdzenie uzależnienia oznacza, że od kierowcy oczekuje się podjęcia terapii odwykowej. W praktyce, aby w przyszłości uzyskać pozytywne orzeczenie, taka osoba powinna się leczyć (np. w poradni leczenia uzależnień) i zachować dłuższą abstynencję. Lekarz podczas kolejnego badania zapewne zażąda dowodów na utrzymywanie trzeźwości – mogą to być zaświadczenia od lekarza prowadzącego lub terapeuty potwierdzające udział w terapii, zaświadczenie o ukończeniu leczenia odwykowego, wyniki testów laboratoryjnych (np. wskaźniki biochemiczne świadczące o długotrwałej abstynencji alkoholowej).
Badania dodatkowe – w przypadku kierowców z historią nadużywania, lekarze często zlecają szczegółowe badania toksykologiczne lub laboratoryjne. Przykładowo, osobie, która jeździła po alkoholu, na badaniu kontrolnym pobiera się krew i mocz do analizy – wykonuje się tzw. próby wątrobowe (badanie enzymów wątroby) oraz inne testy, które pośrednio pokazują, czy badany nadużywa alkoholu. Podwyższone wskaźniki mogą świadczyć o chronicznym piciu. Możliwe jest też zlecenie testów na obecność narkotyków w organizmie (np. badanie moczu na metabolity amfetaminy, THC, opiatów itp.). Jeśli wyniki wskażą na dalsze używanie substancji, orzeczenie z pewnością będzie negatywne.
Konsekwencje prawne – samo stwierdzenie uzależnienia w badaniu lekarskim nie jest karą, ale jazda pod wpływem środków odurzających lub po alkoholu podlega surowym sankcjom karnym. Kierowca przyłapany na prowadzeniu „na rauszu” lub po narkotykach popełnia przestępstwo (gdy stężenie alkoholu przekracza 0,5‰ lub obecność narkotyku wyraźnie wpływa na psychikę) albo poważne wykroczenie (przy niższych stężeniach). Sąd orzeka m.in. wysokie grzywny, a nawet karę pozbawienia wolności, a przede wszystkim zakaz prowadzenia pojazdów na okres od kilku miesięcy do nawet 15 lat (a w skrajnych przypadkach – dożywotnio). Tak więc dla kierowcy konsekwencją używania takich substancji jest nie tylko utrata prawa jazdy na mocy decyzji administracyjnej, ale też odpowiedzialność karna. Dodatkowo, jeśli spowoduje on wypadek pod wpływem, grożą mu wieloletnie wyroki więzienia.

Warto podkreślić, że powrót do kierowania pojazdem po przejściu terapii jest możliwy, ale wymaga determinacji. Osoba uzależniona musi najpierw skutecznie się wyleczyć lub przynajmniej uzyskać trwałą remisję, a następnie to udokumentować. Lekarz medycyny pracy może wówczas wydać orzeczenie pozytywne, często jednak z ograniczoną ważnością (np. na rok lub dwa lata) i zaleceniem kontroli. Wszystko po to, by upewnić się, że kierowca utrzymuje abstynencję i nie stanowi zagrożenia na drodze.

Substancje psychoaktywne a wypadki – dane i statystyki

Nadużywanie alkoholu i innych substancji psychoaktywnych przez kierujących realnie przekłada się na statystyki wypadków drogowych. Choć w ostatnich latach widać poprawę, wciąż co roku dochodzi do setek poważnych zdarzeń z winy pijanych lub odurzonych kierowców. Poniżej kilka konkretnych danych obrazujących skalę problemu:

Wypadki spowodowane przez nietrzeźwych kierowców: W 2022 roku w Polsce odnotowano 1415 wypadków drogowych z udziałem kierujących pod wpływem alkoholu bankier.pl. Stanowiło to ok. 8% wszystkich wypadków w kraju. W tych zdarzeniach zginęły 172 osoby, a ponad 1600 zostało rannych. Mimo że liczba takich wypadków spada na przestrzeni lat (dla porównania w 2013 r. było ich ponad 4000), to wciąż każdego dnia policja zatrzymuje wielu nietrzeźwych kierowców. Szacuje się, że w 2022 r. ujawniono ponad 5 tysięcy przypadków prowadzenia pod wpływem narkotyków lub po ich użyciu (według danych MSWiA), a przypadków jazdy po alkoholu było jeszcze więcej – policyjne statystyki wskazują nawet kilkadziesiąt tysięcy takich kierowców rocznie.
Wypadki spowodowane przez kierowców pod wpływem narkotyków: Choć znacznie rzadsze niż po alkoholu, również są odnotowywane. W 2022 r. kierujący będący pod działaniem narkotyków spowodowali 101 wypadków, w których zginęło 30 osób, a 113 zostało rannych. Dodatkowo odnotowano ponad 300 kolizji spowodowanych przez takich kierowców. Najczęściej sprawcami wypadków „po narkotykach” byli młodzi mężczyźni w wieku 25–29 lat. Problem wydaje się narastać, ponieważ jeszcze kilka lat temu liczby te były niższe – wynika to po części z większej popularności substancji innych niż alkohol, ale także z intensyfikacji kontroli policyjnych.
Wypadki z udziałem leków: Trudno o dokładne statystyki dotyczące leków, ponieważ po zażyciu legalnych medykamentów kierowcy rzadko przyznają się do tego, a testy drogowe rutynowo nie wykrywają np. benzodiazepin. Jednak eksperci wskazują, że pewna część kolizji i wypadków może wynikać z ubocznego działania leków uspokajających czy nasennych. Dlatego tak istotna jest świadomość kierowców, by nie prowadzić po środkach farmakologicznych oznaczonych jako potencjalnie niebezpieczne przy obsłudze maszyn.

Podsumowując, niemal co dziesiąty wypadek w Polsce ma związek z czyjąś nietrzeźwością lub odurzeniem. Mimo poprawy sytuacji w ostatnich dekadach, w 2022 roku wciąż ponad 14% wszystkich ofiar śmiertelnych na drogach stanowili uczestnicy wypadków, w których obecny był alkohol. Każdy taki przypadek to tragedia, której można było uniknąć. Dlatego system badań kierowców oraz surowe kary mają za zadanie ograniczyć zjawisko prowadzenia pod wpływem – dla dobra nas wszystkich.

Jak przygotować się do badania lekarskiego?

Jeśli otrzymaliśmy skierowanie na badania lub wiemy, że czeka nas okresowe badanie lekarskie pod kątem zdolności prowadzenia pojazdu, warto się do niego odpowiednio przygotować. Oto kilka praktycznych wskazówek:

Zabierz wymagane dokumenty – na badanie należy przyjść z dokumentem tożsamości (dowód osobisty lub prawo jazdy, jeśli już je posiadamy). Bez okazania dokumentu lekarz nie przeprowadzi badania. Dobrze jest mieć przy sobie także skierowanie (jeśli badanie odbywa się na podstawie decyzji starosty) oraz wszelkie posiadane dokumenty medyczne, które mogą być istotne (np. wypisy z leczenia odwykowego, opinie od psychologa, zaświadczenia od lekarzy specjalistów).
Bądź na czczo (jeśli to możliwe) – wiele ośrodków medycyny pracy zaleca, aby na badanie kierowców stawić się na czczo lub co najmniej 4–6 godzin po ostatnim posiłku. Dlaczego to ważne? Ponieważ często od razu podczas wizyty pobierana jest krew do badań laboratoryjnych (np. próby wątrobowe, morfologia). By wyniki były wiarygodne, lepiej być po wstępnym poście. Oczywiście należy też absolutnie powstrzymać się od spożywania alkoholu co najmniej kilkadziesiąt godzin wcześniej, a najlepiej nie pić w ogóle w okresie poprzedzającym badanie. Unikajmy też zażywania innych substancji – badanie moczu może wykryć narkotyki jeszcze po kilku dniach od użycia, co przekreśli szansę na pozytywny wynik.
Przygotuj informacje o swoim zdrowiu – lekarz medycyny pracy poprosi nas o wypełnienie oświadczenia o stanie zdrowia. Będziemy musieli odpowiedzieć na pytania m.in. o przewlekłe choroby, przyjmowane leki, ewentualne hospitalizacje psychiatryczne czy leczenie odwykowe. Warto zawczasu przemyśleć te kwestie i przygotować rzetelne odpowiedzi. Pamiętajmy, że ukrywanie problemów (np. nieprzyznanie się do terapii odwykowej) może zostać zweryfikowane – np. poprzez wyniki badań lub późniejsze ustalenia – a podważenie wiarygodności kandydata nie pomaga w uzyskaniu orzeczenia. Lepiej być szczerym i wyjaśnić lekarzowi swoją sytuację, niż coś zatajać.
Weź okulary lub aparaty słuchowe – jeśli nosisz okulary korekcyjne lub szkła kontaktowe, koniecznie zabierz je ze sobą na badanie. Jednym z elementów badania jest test ostrości wzroku, więc musisz pokazać, że z pomocą szkieł spełniasz wymagane normy. Podobnie, jeśli używasz aparatu słuchowego, upewnij się, że masz go ze sobą i jest sprawny – lekarz będzie sprawdzał Twój słuch szeptem lub audiometrią.
Przygotuj zaświadczenia o leczeniu i abstynencji – jeżeli leczyłeś się z uzależnienia, posiadasz zaświadczenie o ukończeniu terapii, uczęszczałeś na mitingi AA lub konsultacje z psychologiem, warto zebrać na to dowody (np. opinię terapeuty, zaświadczenie o ukończeniu programu terapeutycznego). Tego typu dokumenty mogą pomóc lekarzowi ocenić, czy Twój problem jest już przeszłością, czy nadal istnieje ryzyko. Również aktualne wyniki badań świadczące o abstynencji (np. testy na obecność alkoholu etylowego we krwi – marker CDT, badania moczu na narkotyki z laboratorium) mogą okazać się pomocne, jeśli są prawidłowe.
Zadbaj o siebie przed badaniem – postaraj się wyspać i przyjdź trzeźwy oraz wypoczęty. Unikaj intensywnego wysiłku fizycznego i stresu tuż przed wizytą – wysokie ciśnienie lub przemęczenie mogą negatywnie wpłynąć na ocenę stanu zdrowia. W dniu badania nie zażywaj żadnych nowych leków uspokajających. Jeżeli jesteś w trakcie kuracji (np. przyjmujesz leki przeciwlękowe przepisane przez lekarza), zabierz receptę lub zaświadczenie – aby lekarz wiedział, że lek jest stosowany zgodnie z zaleceniem, a nie nadużywany.

Przebieg samego badania zwykle obejmuje: wywiad lekarski (pytania o zdrowie i nałogi), podstawowe pomiary (ciśnienie krwi, tętno), badanie wzroku, słuchu, równowagi, czasem ocenę neurologiczną, a także ewentualne badania dodatkowe (np. EKG, wspomniane testy laboratoryjne). Przy badaniu po alkoholu/narkotykach standardem jest analiza krwi i moczu. W niektórych przypadkach lekarz może skierować na konsultację do specjalisty, np. psychiatry (gdy istnieje podejrzenie uzależnienia lub choroby psychicznej). Nie należy się tego obawiać – celem jest rzetelna ocena, a nie „gnębienie” kierowcy. Im bardziej jesteśmy przygotowani i współpracujący, tym sprawniej wszystko przebiegnie.

Źródła

Ustawa z dnia 5 stycznia 2011 r. o kierujących pojazdami (Dz.U. 2011 Nr 30 poz. 151 z późn. zm.)
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 5 grudnia 2022 r. w sprawie badań lekarskich osób ubiegających się o uprawnienia do kierowania pojazdami i kierowców (Dz.U. 2022 poz. 2503)
Komenda Główna Policji – Raport „Wypadki drogowe w Polsce w 2022 roku” (dane BRD KGP)
Krajowe Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom – badanie ankietowe 2023 nt. używania substancji psychoaktywnych w ruchu drogowym (poradniauzaleznienia.pl)
Orzecznictwo sądów administracyjnych – wyrok WSA w Gdańsku z 3.07.2014 (dot. skierowania uzależnionego kierowcy na badania)
Artykuł poradnikowy serwisu Adwokat24h.pl: „Badania lekarskie po zatrzymaniu prawa jazdy” (dostęp 2023)
Artykuł z portalu Auto-Świat: „Coraz więcej kierowców jeździ po narkotykach” (2023)
Publikacja Bankier.pl: „Nietrzeźwi kierowcy powodują 1500 wypadków rocznie” (2024)
Serwis Kruczek.pl: artykuł „Alkoholizm to nie powód, by wysłać kierowcę na badania” (2019)

Wszystkie powyższe informacje odzwierciedlają stan na rok 2025.